คลัสเตอร์ เป็นมากกว่าพื้นที่รวมกลุ่มของธุรกิจสร้างสรรค์
Cluster, beyond geographic concentration of creative business
ความเข้าใจทั่วไป คลัสเตอร์เป็นการรวมกลุ่มกันของธุรกิจที่เลือกตั้งธุรกิจอยู่ในเขตเศรษฐกิจเดียวกันเพราะมีข้อได้เปรียบในการแข่งขัน ผู้ประกอบการสามารถดำเนินธุรกิจในคลัสเตอร์เดียวกันและแข่งขันในตลาดเดียวกันได้ ดังนั้นจึงสามารถใช้ทรัพยากรในพื้นที่เดียวกัน คลัสเตอร์ไม่จำเป็นต้องประกอบด้วยกลุ่มธุรกิจเท่านั้นแต่ยังรวมถึง ผู้ผลิต ผู้ให้บริการ ผู้ที่เกี่ยวข้องในอุตสาหรรมและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องที่อื่นทั้งภาคการศึกษา องค์กรสาธารณะ และภาคประชาสังคม เป็นต้น
นอกเหนือจากเป็นพื้นที่รวมกลุ่มของธุรกิจ คลัสเตอร์สามารถกำหนดลักษณะได้โดยองค์ประกอบสำคัญอย่างอื่นด้วย Cluster policies whitebook (2004) เสนอองค์ประกอบที่เป็นแกนหลักของคลัสเตอร์ใด ๆ 7 ส่วน ได้แก่ พื้นที่รวมกลุ่มของธุรกิจ แกนหลักที่กำหนดความเชี่ยวชาญของคลัสเตอร์ ผู้เข้าร่วม พลวัตของการปฏิสัมพันธ์และการเชื่อมโยง ขนาดที่วิกฤต (critical mass) วงจรของคลัสเตอร์ และนวัตกรรม ไม่จำเป็นว่าในแต่ละคลัสเตอร์ต้องมีองค์ประกอบข้างต้นทั้งหมดและการขาดสิ่งใดสิ่งหนึ่งนั้นไม่ได้หมายความว่าจะเป็นข้อด้อย อาจกล่าวได้ว่าองค์ประกอบสำคัญเหล่านี้เป็นลักษณะเฉพาะสำหรับกลุ่มอุตสาหกรรมสร้างสรรค์นั้น ๆ ในบทความนี้ จะขยายความเฉพาะส่วนการรวมกลุ่มกันของธุรกิจสร้างสรรค์ ผู้เข้าร่วมและพลวัตของการปฏิสัมพันธ์ในเชิงความร่วมมือและการแข่งขันในพื้นที่ย่านสร้างสรรค์เจริญกรุง-ตลาดน้อยเป็นหลัก
พื้นที่รวมกลุ่มของธุรกิจสร้างสรรค์และหน่วยงาน
ส่วนประกอบแรกคลัสเตอร์อาศัยการรวมกลุ่มกันของอุตสาหกรรมสร้างสรรค์ ลักษณะโดยทั่วไปของคลัสเตอร์ส่วนใหญ่มีตำแหน่งที่ตั้งอยู่ในพื้นที่เมืองใหญ่ซึ่งเป็นที่รู้กันว่าเป็นจุดศูนย์รวมและแม่เหล็กดึงดูดคนทำงานในอุตสาหกรรมสร้างสรรค์ ในพื้นที่นั้นส่วนมากมีคนอาศัยอยู่ที่มาจากพื้นเพที่แตกต่างกันและนำพาวิถีชีวิตทางวัฒนธรรมที่หลากหลายมาอยู่รวมกัน ถึงแม้ที่ผ่านมาความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีจะส่งผลต่ออุตสาหกรรมสร้างสรรค์และมีอิทธิพลต่ออิสระในการใช้พื้นที่ทำงาน อย่างไรก็ตามมีงานวิจัยชี้ว่า บริษัทรายใหญ่ มหาวิทยาลัยศิลปะ และสิ่งอำนวยความสะดวก เช่น ห้องสมุด พิพิธภัณฑ์ หรืองานแสดงสินค้าต่างๆ เป็นตัวกระตุ้นให้เกิดการตั้งถิ่นฐานของคนที่ทำงานในภาคอุตสาหกรรมสร้างสรรค์นั้นได้
ในบริบทของย่านเจริญกรุง-ตลาดน้อย พื้นที่แรกที่ได้รับการสนับสนุนเชิงนโยบายให้เป็นต้นแบบย่านเศรษฐกิจสร้างสรรค์ เป็นพื้นที่ใจกลางเมืองที่มีทุนทางวัฒนธรรมหลากหลาย มีการรวมกลุ่มกันของธุรกิจสร้างสรรค์และธุรกิจที่เกี่ยวข้องเป็นคลัสเตอร์ในบางอุตสาหกรรม จากฐานข้อมูลธุรกิจสร้างสรรค์ในย่าน การกระจายตัวของ 803 หน่วยธุรกิจสร้างสรรค์ใน 12 ภาคอุตสาหกรรมแสดงให้เห็นถึงการรวมกลุ่มกันของธุรกิจจิวเวลรีและเครืองเงิน ทัศนศิลป์ และบริการสถาปัตยกรรมในบางตำแหน่งโดยเฉพาะ
ธุรกิจหัตถกรรมจิวเวลรีและเครื่องเงินจำนวน 267 หน่วยธุรกิจ ใช้พื้นที่รวมกว่า 192,000 ตารางเมตร ส่วนมากเรียงตัวอยู่ตามแนวถนนเจริญกรุงตั้งแต่แยกตัดกับถนนสีลมจนถึงซอยเจริญกรุง 43 กว่าครึ่งหนึ่งดำเนินธุรกิจอยู่ในอาคารพาณิชยกรรมตึกแถวและอีกส่วนหนึ่งอยู่ในอาคารสำนักงาน Gems tower และศูนย์การค้าโอพีเพลสซึ่งตั้งอยู่ในบริเวณใกล้เคียง และอีกคลัสเตอร์หนึ่งอยู่บริเวณพื้นที่ริมแม่น้ำตรงปากคลองผดุงกรุงเกษมดำเนินธุรกิจอยู่ในศูนย์การค้าริเวอร์ซิตี้
ธุรกิจทัศนศิลป์แกลเลอรีจำนวน 48 หน่วยธุรกิจใช้พื้นที่รวมกว่า 16,400 ตารางเมตร กลุ่มหนึ่งรวมตัวอยู่ในบริเวณใกล้เคียงกันในซอยเจริญกรุง 30 ในรูปแบบของกลุ่มอาคารพาณิชกรรมห้องแถวและอาคารสำนักงาน อีกกลุ่มหนึ่งอยู่ตามแนวถนนเจริญกรุงและดำเนินธุรกิจในอาคารห้างโอพีเพลสและอาคาร Gems tower ในขณะที่ธุรกิจสถาปัตยกรรมซึ่งเป็นกลุ่มที่มีการย้ายเข้ามาใหม่ในย่าน มีจำนวน 15 หน่วยธุรกิจ รวมกลุ่มอยู่บริเวณพื้นที่นานาและตลาดน้อยใกล้สถานีรถไฟหัวลำโพง 6 หน่วยธุรกิจดำเนินการอยู่ในอาคารสำนักงาน Central station ซึ่งพึ่งถูกปรับปรุงเป็นอาคารสำนักงานให้เช่าเพื่อไม่กี่ปีมานี้
เป็นที่น่าสังเกตว่าคลัสเตอร์ในต่างอุตสาหกรรมปรากฎอยู่ในบริเวณที่บริษัทรายใหญ่ หน่วยงานสร้างสรรค์และสิ่งอำนวยความสะดวกตั้งอยู่ คลัสเตอร์บริเวณพื้นที่เจริญกรุงมีอาคารไปรษณีย์กลางบางรักที่ทำการ TCDC เป็นศูนย์กลางและเป็นจุดอำนวยความสะดวก ร่วมกับศูนย์การค้าโอพีเพลสและอาคาร Gems tower ส่วนคลัสเตอร์บริเวณพื้นที่ตลาดน้อยมีศูนย์การค้าริเวอร์ซิตี้ อาคารสำนักงาน central station และพื้นที่คลองสานมีอาคาร The jam factory เป็นต้น
ผู้เข้าร่วมและการปฏิสัมพันธ์ที่เข้มแข็งประกอบกันเป็นคลัสเตอร์
อีกส่วนประกอบที่สำคัญคือผู้เข้าร่วม ภายในคลัสเตอร์จำเป็นต้องมีหุ้นส่วนที่เข้มแข็งและปฏิสัมพันธ์ระหว่างผู้เล่นที่เป็นส่วนหนึ่งของคลัสเตอร์ ความเข้มแข็งนี้เป็นส่วนผสมของจำนวนผู้เข้าร่วมที่มากในระดับหนึ่งเพื่อให้เกิดประหยัดทางขนาดและขอบเขตเชิงเศรษฐกิจบนฐานของพลวัติภายในพื้นที ในที่นี้นับรวมถึงลักษณะ พฤติกรรมการปฏิสัมพันธ์และความร่วมมือกันภายในระหว่างบริษัทและผู้เกี่ยวข้องอื่นๆ เช่น สถาบันวิจัย มหาวิทยาลัยและหน่วยงานที่เป็นตัวกลางส่งเสริมความร่วมมือระหว่างกัน
ผู้เข้าร่วมในย่านเจริญกรุง-ตลาดน้อย สามารถวัดได้ทางหนึ่งจากจำนวนผู้ร่วมจัดเทศกาลงานออกแบบกรุงเทพฯ (Bangkok Design week) ที่จัดต่อเนื่องเป็นประจำทุกปีตั้งแต่ปี 2561 ที่ผ่านมามีนักสร้างสรรค์และผู้ที่เกี่ยวข้องในธุรกิจสร้างสรรค์ หน่วยงานภาครัฐและเอกชน รวมถึงหุ้นส่วนโปรแกรมและสื่อที่เข้าร่วมเพิ่มขึ้นรวมเป็นจำนวนกว่า 60 หน่วยงาน ร่วมจัด 500 กิจกรรมบนพื้นที่จัดงานทั้งหมด โดยเฉพาะในปีนี้ที่มีการขยายพื้นที่ขึ้นจากย่านเจริญกรุง-ตลาดน้อยไปยังอีก 3 พื้นที่ใหม่ทั้งย่านอารีย์-ประดิพัทธ์ ย่านทองหล่อ-เอกมัยและสามย่าน ทำให้มีกลุ่มคนทำงานสร้างสรรค์เข้าร่วมเพิ่มขึ้นเป็นจำนวนมาก
เฉพาะในย่านเจริญกรุง-ตลาดน้อยมีผู้สนับสนุนสถานที่จัดงานเทศกาล ทั้งหมด 38 แห่ง ประกอบด้วยภาคเอกชนทั้งธุรกิจสร้างสรรค์ สตูดิโอ แกลเลอรี่ คาเฟ่ ร้านอาหาร ร่วมกับศูนย์การค้า โรงแรม สถาบันการเงิน ภาคประชาชน ชุมชนมัสยิดฮารูณ และภาครัฐเป็นผู้สนับสนุนหลักในการจัดงานเทศกาลและการอำนวยความสะดวกในพื้นที่ มีสำนักงานส่งเสริมวิสาหกิจขนาดกลางและขนาดย่อม (สสว.) กรุงเทพมหานคร ไปรษณีย์ไทย
อย่างไรก็ตามในช่วงเวลาปกติที่ไม่มีเทศกาลจำนวนผู้เข้าร่วมเป็นส่วนหนึ่งของคลัสเตอร์คงเป็นได้เพียงค่าประมาณการเท่านั้น เนื่องจากอุตสาหกรรมสร้างสรรค์เป็นสาขาที่มีธุรกิจขนาดเล็กและมีฟรีแลนซ์ทำงานอยู่มาก คนทำงานในอุตสาหกรรมสร้างสรรค์ส่วนมากไม่ได้ถูกว่าจ้างโดยที่ใดที่หนึ่ง พวกเขาทำงานอย่างอิสระจากโปรเจคหนึ่งไปอีกโปรดจคหนึ่ง ดังนั้น จึงเป็นการยากที่จะวัดจำนวนพนักงานที่แท้จริงที่เกี่ยวข้องในอุตสาหกรรมสร้างสรรค์
พลวัตของการปฏิสัมพันธ์และการเชื่อมโยง
ความเชื่อมโยงและปฏิสัมพันธ์กันระหว่างผู้เข้าร่วมเป็นสิ่งสำคัญสำหรับคลัสเตอร์ โดยทั่วไปแล้วธุรกิจสร้างสรรค์มักให้ความร่วมมือและแข่งขันกันในเวลาเดียวกัน บางอุตสาหกรรมมีความเกี่ยวข้อง พึ่งพาซึ่งกันและกันหรือบางอุตสาหกรรมไม่มีความเชื่อมโยงกันเลยก็มี ความแตกต่างของแต่ละอุตสาหกรรมนั้นขึ้นกับโมเดลธุรกิจ ห่วงโซ่คุณค่า โครงสร้างพื้นฐานที่ต้องการ ทักษะของแรงงานและอีกหลายปัจจัย ดังนั้น ความเชื่อมโยงกันระหว่างผู้ร่วมกลุ่มภายในคลัสเตอร์หนึ่งอาจเป็นทางตั้งผ่านการซื้อ-ขายในห่วงโซ่คุณค่า หรือทางนอนผ่านการส่งเสริมสินค้าและบริการต่างๆ ก็เป็นได้ ความเชื่อมโยงนี้รวมถึงความสัมพันธ์ทางสังคมหรือเครือข่ายที่เอื้อผลประโยชน์ซึ่งกันและกันด้วย
จากบทสัมภาษณ์ผู้ประกอบการในธุรกิจสร้างสรรค์ในต่างอุตสาหกรรมสร้างสรรค์ปี 2562 พบว่า ส่วนใหญ่กลุ่มอุตสาหกรรมสร้างสรรค์มีความเชื่อมโยงทางแนวตั้งผ่านการซื้อ-ขายในห่วงโซ่คุณค่า ตัวอย่างกลุ่มธุรกิจสถาปัตยกรรม ภูมิสถาปัตยกรรมและออกแบบแสงสว่างเชื่อมโยงกับธุรกิจขายวัสดุและอุปกรณ์ในการออกแบบ เช่น ร้านตัดโมเดล ร้านเครื่องเขียน ธุรกิจการพิมพ์ขนาดใหญ่และรับจ้าง visualizaiton กลุ่มธุรกิจทัศนศิลป์ภาพถ่ายเชื่อมโยงกับธุรกิจขายเครื่องพิมพ์และอุปกรณ์การพิมพ์ กลุ่มธุรกิจอาหารและเครื่องดื่มเป็นส่วนน้อยที่กลุ่มอุตสาหกรรมมีความเชื่อมโยงทางแนวนอนในลักษณะส่งเสริมกัน ตัวอย่างกลุ่มธุรกิจสถาปัตยกรรมสัมพันธ์กับธุรกิจออกแบบภูมิสถาปัตยกรรมและออกแบบแสงสว่างในลักษณะของการทำงานร่วมกันในโครงการเดียวกัน ภายใต้ขอบเขตงานที่แยกกัน กลุ่มธุรกิจหัตถกรรมดอกไม้และธุรกิจเกลเลอรี่ที่รับจัดงานอีเว้นท์หรือกิจกรรมในโรงแรมเดียวกัน เป็นต้น
คลัสเตอร์เป็นมากกว่าพื้นที่รวมกลุ่มของธุรกิจสร้างสรรค์แต่สามารถเป็นเครื่องมือเชิงนโยบายในการส่งเสริมนวัตกรรมและความสามารถในการแข่งขันได้ การพัฒนาคลัสเตอร์ที่ควรคำนึงถึงเชิงนโยบายมีทั้ง มิติด้านบริบทกรอบการพัฒนาซี่งเป็นสิ่งสำคัญสำหรับทุกกลุ่มธุรกิจเช่น โครงสร้างพื้นฐาน ทักษะแรงงาน หรือสถาบัน มิติด้านผู้เข้าร่วมคลัสเตอร์ ซึ่งภายในกลุ่มจะต้องมีพันธมิตรที่แข็งแกร่งและการมีปฏิสัมพันธ์ที่แข็งแกร่งระหว่างผู้เข้าร่วมที่ประกอบเป็นคลัสเตอร์ และมิติด้านองค์กรการจัดการคลัสเตอร์ ซึ่งจำเป็นในการส่งเสริมและเตรียมพร้อม มีหน้าที่ในการเผยแพร่ข้อมูลที่สำคัญในหมู่ผู้เข้าร่วมกลุ่มและสนับสนุนการสร้างธุรกิจ ช่วยระบุปัญหาและทางแก้ไขภายในคลัสเตอร์ เป็นต้น
